ماهی یک مهره‌دار خونسرد و آبشش‌دار است که در آب زندگی می‌کند. ماهیهای امروزی (با بیش از ۲۷۳۱۵ گونه) یک گروه پراتبار (پارافیلتیک)۱ هستند و به سه گروه ماهیان استخوانی (با ۲۲۰۰۰ گونه)، ماهیان غضروفی (با بیش از ۸۰۰ گونه) و گروه‌های مختلف ماهیهای بدون آرواره (۷۵ گونه) از جمله ماهیهای مکنده و دهان‌گِرد تقسیم می‌شوند. ماهیها در اندازه‌های مختلف به چشم می‌خورند و طول آنها از ۴۵ فوت مثل کوسه نهنگی تا ۸ میلیمتر مثل گوبی کوتوله متغیر می‌باشد. جانوران آبزی دیگر همانند عروس دریایی و ماهی مرکب ماهیهای حقیقی نیستند.
نقش ماهی درسنگ‌نگاره زن عیلامی و ندیمه
برای نمونه برخی از ماهیان چون صخره‌های ناهنجار و برخی مانند کرمهای لولنده هستند. بعضی تخت و مسطح چون کلوچه آردی و پاره‌ای مانند توپ هستند. ماهیان همه گونه رنگی دارند. یعنی همه رنگهای رنگین کمان. بسیاری از ماهیان رنگهای روشن همچون رنگهای درخشان و روشن پرندگان. سرخ تند زرد آبی و ارغوانی و صدها نمونه و گونه رنگ زیبا و دلربا و طرح‌های راه راه و خطوط شبیه توری یا نقطه چین دارند.
کوچک‌ترین ماهی پیگمی گابی فیلیپینی است که کمتر از ۱۳ میلیمتر در کمال رشد طول دارد. بزرگ‌ترین ماهی شارک وال می‌باشد که در رشد کامل ۱۸ متر طول و ۱۴ تن وزن دارد. این ماهی جانوران کوچک دریایی و گیاهان را می‌خورد و به طور کلی بی آزارتر از ماهیان دیگر نسبت به انسان است. خطرناکترین ماهی تنها چند کیلوگرم وزن دارد. سنگ ماهی که برآمدگی زهرداری دارد که می‌تواند با زهرش آدمی را در چند دقیقه بکشد. ماهیها تقریباً در همه آبها زندگی می‌کنند: در آبهای در نقطه یخ زدن قطب شمال و در رودها و جویبارهای بخارآلود جنگلهای استوایی و در جویبارهای خروشان کوهستانها و در آبهای رودهای آرام زیرزمینی. برخی از ماهیان سفرها و مهاجرتهایی سرتاسری اقیانوسی می‌کنند. ماهیان دیگر بیشتر زندگی خود را درون شنها و کف اقیانوسها می‌گذرانند. بیشتر ماهیان هرگز اب را ترک نمی‌گویند. اما برخی از ماهیان ممکن است ماهها در بستر خشک رودخانه زنده بمانند.
یک نوع ماهی به نام آناباس در سواحل فیلیپین، مالزی و مشرق هند وجود دارد که پس از این که بر اثر طغیان آب از آب دریا بدور و در برکه‌ای خشک شد از میان گل و لای خزان خزان همچون خزندگان راه می‌روند تا خود را به دریا برساند. ماهیان برای آدمی اهیمت بسیار دارند، خوراک میلیون‌ها نفر از مردم از ماهی فراهم می‌شود عده‌ای برای تفریح به شکار ماهی می‌روند و بسیاری آنها را همچون جانوران دست آموز در آکواریوم و غیره نگه می‌دارند. ماهیان در تعادل طبیعت نقش مهمی دارند. ماهیان گیاهان و جانوران آبزی را می‌خورند و باز خوراک گیاهان و جانوران می‌گردند و ماهیان تعادل مجموع کلی گیاهان و جانوران کرده زمین برقرار می‌سازند.
همه ماهیان مهره دار و دارای آلت تنفسی مخصوصی برای دم و بازدم در آب و خونسرد هستند. ماهیان نمی‌توانند حرارت بدن خود را با حرارت محیط اطراف خود میزان کنند. بعلاوه تقریباً همه ماهیان باله‌ها و پره‌هایی دارند که در شنا کردن به کار می‌روند. جانوران آبی دیگر مانند دلفین‌ها و وال‌ها شبیه ماهی به نظر می‌رسند گرچه مهره دار و باله دار می‌باشند ولی بر خلاف ماهیان بچه زا هستند و بچه‌های خود را شیر می‌دهند به علاوه بر خلاف ماهیان با شش دم و بازدم می‌کنند همچنین خونگرمند.
محتویات نهفتن
۱ خصوصیات ماهیها
۲ استخوان ماهیها
۳ بوم‌شناسی ماهی
۴ چگونگی حرکت ماهیها
۵ پرورش ماهی در اسطوره‌های ایرانی
۶ جستارهای وابسته
۷ منابع
خصوصیات ماهیها
ماهیهای زیادی در آبهای شور و شیرین زندگی می‌کنند که از لحاظ شکل، رنگ، اندازه، نوع غذا، نوع رفتار، محل زندگی با هم تفاوت دارند.
از لحاظ نوع غذا ماهیها را می‌توان به ۳ گروه اجمالی زیر تقسیم کرد:
الف) گوشت‌خوار مانند:اسکار، کوسه‌ماهی، پیرانا و غیره ب) همه چیز خوار مانند: گربه ماهی ج) گیاه‌خوار مانند: مولی
از لحاظ رفتار می‌توان رفتارهای زیر را برای ماهیها عنوان نمود:
الف) ماهیهای صلح جو با رفتار مسالمت آمیز مانند گلدفیش، گوپی، مولی وغیره ب) ماهیهای با رفتار خشن مانند پیراناها، کوسه ماهی، اسکار و غیره ج) ماهیهای انزواء طلب مانند مارماهی، سفره ماهی وغیره د) ماهیهایی با زندگی گروهی مانند پیراناها، بارب و غیره
از لحاظ زندگی ماهیها را به دسته‌های زیر تقسیم می‌کنند:
الف) آب شور مانند کوسه ماهی، نهنگ، دلفین و غیره ب) آب شیرین مانند بارب، قزل آلا و غیره ج) سطح آب د) لایه‌های میانی آب ر) اعماق آب و کف دریا
اسکلت بعضی از ماهیها غضروفی است مانند کوسه ماهی، اره ماهی، ماهی خاویار، سفره ماهی و غیره. داشتن باله و آبشش، ماهی را برای زیستن در آب سازگار می‌کند. بیشتر ماهیها دارای فلس هستند. به نوع خاصی از فلس پولک گفته می‌شود.
ماهیها از طریق آبشش تنفس می‌کنند. آبشش ۲ نوع است، ۱- داخلی ۲- خارجی، آبشش‌های داخلی آبشش‌هایی هستند که پوششی دارند ولی آبشش‌های خارجی پوششی ندارند. ماهیها وقتی رشد می‌کنند، پولک‌هایی در می‌آورند که با دیگر پولک‌ها تفاوت دارد وبه راحتی تشخیص داده می‌شوند. دو خط جانبی روی پهلوهای ماهی است که از سلول‌های حساسی ساخته شده‌است، که به وسیلهٔ آن ماهی از تغییرات محیط خود با خبر می‌شود. بادکنکی در شکم ماهی وجود دارد که ماهی می‌تواند هوا وارد یا خارج از آن کند و بدین وسیله وزن خود را تغییر دهد و سبک و سنگین شود.
استخوان ماهیها
اسکلت استخوانی ماهیها را می‌توان، براساس تاریخ تکاملی آن، به دو واحد اصلی و بزرگ تقسیم کرد: اسکلت درونی و اسکلت بیرونی که اسکلت پوستی نیز گفته می‌شود. همان‌طور که از نام آنها برمی‌آید، اسکلت درونی در عمق بدن و اسکلت بیرونی در بیرون بدن قرار داشته و با منشأ پوستی است که از استخوان‌های سطحی که در ماهیهای ابتدایی فقط توسط روپوست پوشیده شده، مشتق شده‌است.
هردو نام اسکلت بیرونی و درونی اصطلاحات دقیقی نبوده و در عمل از هم قابل تمییز نیستند. برخی از استخوان‌های ماهیهای امروزی حاصل جوش خوردگی دو جزء، یکی درون‌غضروفی متعلق به اسکلت درونی و دیگری پوستی یا اسکلت بیرونی است. مثلاً، کامی (Palatine) حاصل جوش خوردگی استخوان درون‌غضروفی خودکامی (Autopalatine) و استخوان پوستی پوستی‌کامی (Dermopalatine) است.
اسکلت ماهیها را می‌توان به دو بخش عمده تقسیم کرد: محوری شامل سر و ستون مهره‌ها و ضمایم شامل باله‌های شنا. سر شامل جمجمه عصبی و جمجمه احشایی است.۲
بوم‌شناسی ماهی
ماهیها را می‌توان تقریباً در همه نوع آب، چه شیرین چه شور، چه کم عمق درست زیر سطح آب و چه با عمق هزاران متر یافت؛ ولیکن دریاچه‌های بسیار شور همانند دریاچه گریت سالت Great salt lake واقع در ایالت یوتای آمریکا زیستگاه خوبی برای زندگی ماهیها نیست. بعضی از گونه‌های ماهی فقط جهت نگهداری و نمایش در آکواریوم پرورش داده می‌شوند. ماهیها به‌عنوان یک منبع مهم مواد غذایی بشمار می‌آیند. دیگر جانوران آبزی نظیر نرم تنان و سخت پوستان که معمولاً ماهی صدف نامیده می‌شوند) اغلب زمانی به‌عنوان ماهی در نظر گرفته می‌شوند که به‌عنوان غذا مورد استفاده قرار گیرند. گرفتن ماهی به‌عنوان غذا و یا به منظور ورزش، ماهی گیری نامیده می‌شود. برداشت سالانه از تمام حوزه‌های ماهیگیری جهان در حدود ۱۰۰ میلیون تن می‌باشد.
صید بی‌رویه ماهی نسل گونه‌های مختلف ماهی را به خطر انداخته‌است. گزارشی که در ۱۵ می‌سال ۲۰۰۳ در مجله Nature منتشر شده، حاکی از این بود که صید بی‌رویه سازمان یافته گونه‌های مختلف ماهی در اقیانوس‌های بزرگ به حدی زیاد بوده‌است که تنها کمتر از ۱۰ در صد از تعداد ماهیهایی که در سال ۱۹۵۰ وجود داشتند، باقی‌مانده‌اند. بویژه کوسه‌ها، ماهیهای روغن (کاد مُرُو) ی اقیانوس اطلس و ماهیهای ساردین اقیانوس آرام در خطر می‌باشند. نویسندگان بر کاهش، جدی، سریع و فوری صید ماهی و محافظت از زیستگاههای اقیانوسی در سرتاسر جهان توصیه اکید دارند.
چگونگی حرکت ماهیها
ماهی به‌وسیله حرکت دادن قسمت عقبی بدن خود به سمت جلو حرکت می‌کند. ماهیچه‌های که دو طرف ستون فقرات (اسخوانهای پشتی) او را پوشانده‌اند حرکت دم او را کنترل می‌کنند ماهی ابتدا این ماهیچه را به یک طرف می‌کشاند و بعد به طرف دیگر و هم‌زمان دم خود را از یک طرف به طرف دیگر حرکت می‌دهد و به این ترتیب به جلو حرکت می‌کند ماهیها برای حرکت به سمتهای راست و چپ و همچنین بالا و پایین از باله‌های خود استفاده می‌کنند.
پرورش ماهی در اسطوره‌های ایرانی
در اسطوره‌های ایرانی جمشید را نخستین انسانی پنداشته‌اند که به پرورش ماهی پرداخت، جمشید پادشاه پیشدادی بود. ایرانیان محل پرورش ماهی را ماهی‌خانه می‌نامیدند.
بپرداخت آب میانگاه خاک بپرورد ماهی در آن آب پاک
ز جمشید ماند چنین یادگار اگرچه برآمد بسی روزگار
هنرور شده خاک ایرانزمین بشد زان سپس سوی ماچین و چین
کوچک‌ترین ماهی پیگمی گابی فیلیپینی است که کمتر از ۱۳ میلیمتر در کمال رشد طول دارد. بزرگ‌ترین ماهی شارک وال می‌باشد که در رشد کامل ۱۸ متر طول و ۱۴ تن وزن دارد. این ماهی جانوران کوچک دریایی و گیاهان را می‌خورد و به طور کلی بی آزارتر از ماهیان دیگر نسبت به انسان است. خطرناکترین ماهی تنها چند کیلوگرم وزن دارد. سنگ ماهی که برآمدگی زهرداری دارد که می‌تواند با زهرش آدمی را در چند دقیقه بکشد. ماهیها تقریباً در همه آبها زندگی می‌کنند: در آبهای در نقطه یخ زدن قطب شمال و در رودها و جویبارهای بخارآلود جنگلهای استوایی و در جویبارهای خروشان کوهستانها و در آبهای رودهای آرام زیرزمینی. برخی از ماهیان سفرها و مهاجرتهایی سرتاسری اقیانوسی می‌کنند. ماهیان دیگر بیشتر زندگی خود را درون شنها و کف اقیانوسها می‌گذرانند. بیشتر ماهیان هرگز اب را ترک نمی‌گویند. اما برخی از ماهیان ممکن است ماهها در بستر خشک رودخانه زنده بمانند.
یک نوع ماهی به نام آناباس در سواحل فیلیپین، مالزی و مشرق هند وجود دارد که پس از این که بر اثر طغیان آب از آب دریا بدور و در برکه‌ای خشک شد از میان گل و لای خزان خزان همچون خزندگان راه می‌روند تا خود را به دریا برساند. ماهیان برای آدمی اهیمت بسیار دارند، خوراک میلیون‌ها نفر از مردم از ماهی فراهم می‌شود عده‌ای برای تفریح به شکار ماهی می‌روند و بسیاری آنها را همچون جانوران دست آموز در آکواریوم و غیره نگه می‌دارند. ماهیان در تعادل طبیعت نقش مهمی دارند. ماهیان گیاهان و جانوران آبزی را می‌خورند و باز خوراک گیاهان و جانوران می‌گردند و ماهیان تعادل مجموع کلی گیاهان و جانوران کرده زمین برقرار می‌سازند.
همه ماهیان مهره دار و دارای آلت تنفسی مخصوصی برای دم و بازدم در آب و خونسرد هستند. ماهیان نمی‌توانند حرارت بدن خود را با حرارت محیط اطراف خود میزان کنند. بعلاوه تقریباً همه ماهیان باله‌ها و پره‌هایی دارند که در شنا کردن به کار می‌روند. جانوران آبی دیگر مانند دلفین‌ها و وال‌ها شبیه ماهی به نظر می‌رسند گرچه مهره دار و باله دار می‌باشند ولی بر خلاف ماهیان بچه زا هستند و بچه‌های خود را شیر می‌دهند به علاوه بر خلاف ماهیان با شش دم و بازدم می‌کنند همچنین خونگرمند.
محتویات نهفتن
۱ خصوصیات ماهیها
۲ استخوان ماهیها
۳ بوم‌شناسی ماهی
۴ چگونگی حرکت ماهیها
۵ پرورش ماهی در اسطوره‌های ایرانی
۶ جستارهای وابسته
۷ منابع
خصوصیات ماهیها
ماهیهای زیادی در آبهای شور و شیرین زندگی می‌کنند که از لحاظ شکل، رنگ، اندازه، نوع غذا، نوع رفتار، محل زندگی با هم تفاوت دارند.
از لحاظ نوع غذا ماهیها را می‌توان به ۳ گروه اجمالی زیر تقسیم کرد:
الف) گوشت‌خوار مانند:اسکار، کوسه‌ماهی، پیرانا و غیره ب) همه چیز خوار مانند: گربه ماهی ج) گیاه‌خوار مانند: مولی
از لحاظ رفتار می‌توان رفتارهای زیر را برای ماهیها عنوان نمود:
الف) ماهیهای صلح جو با رفتار مسالمت آمیز مانند گلدفیش، گوپی، مولی وغیره ب) ماهیهای با رفتار خشن مانند پیراناها، کوسه ماهی، اسکار و غیره ج) ماهیهای انزواء طلب مانند مارماهی، سفره ماهی وغیره د) ماهیهایی با زندگی گروهی مانند پیراناها، بارب و غیره
از لحاظ زندگی ماهیها را به دسته‌های زیر تقسیم می‌کنند:
الف) آب شور مانند کوسه ماهی، نهنگ، دلفین و غیره ب) آب شیرین مانند بارب، قزل آلا و غیره ج) سطح آب د) لایه‌های میانی آب ر) اعماق آب و کف دریا
اسکلت بعضی از ماهیها غضروفی است مانند کوسه ماهی، اره ماهی، ماهی خاویار، سفره ماهی و غیره. داشتن باله و آبشش، ماهی را برای زیستن در آب سازگار می‌کند. بیشتر ماهیها دارای فلس هستند. به نوع خاصی از فلس پولک گفته می‌شود.
ماهیها از طریق آبشش تنفس می‌کنند. آبشش ۲ نوع است، ۱- داخلی ۲- خارجی، آبشش‌های داخلی آبشش‌هایی هستند که پوششی دارند ولی آبشش‌های خارجی پوششی ندارند. ماهیها وقتی رشد می‌کنند، پولک‌هایی در می‌آورند که با دیگر پولک‌ها تفاوت دارد وبه راحتی تشخیص داده می‌شوند. دو خط جانبی روی پهلوهای ماهی است که از سلول‌های حساسی ساخته شده‌است، که به وسیلهٔ آن ماهی از تغییرات محیط خود با خبر می‌شود. بادکنکی در شکم ماهی وجود دارد که ماهی می‌تواند هوا وارد یا خارج از آن کند و بدین وسیله وزن خود را تغییر دهد و سبک و سنگین شود.
استخوان ماهیها
اسکلت استخوانی ماهیها را می‌توان، براساس تاریخ تکاملی آن، به دو واحد اصلی و بزرگ تقسیم کرد: اسکلت درونی و اسکلت بیرونی که اسکلت پوستی نیز گفته می‌شود. همان‌طور که از نام آنها برمی‌آید، اسکلت درونی در عمق بدن و اسکلت بیرونی در بیرون بدن قرار داشته و با منشأ پوستی است که از استخوان‌های سطحی که در ماهیهای ابتدایی فقط توسط روپوست پوشیده شده، مشتق شده‌است.
هردو نام اسکلت بیرونی و درونی اصطلاحات دقیقی نبوده و در عمل از هم قابل تمییز نیستند. برخی از استخوان‌های ماهیهای امروزی حاصل جوش خوردگی دو جزء، یکی درون‌غضروفی متعلق به اسکلت درونی و دیگری پوستی یا اسکلت بیرونی است. مثلاً، کامی (Palatine) حاصل جوش خوردگی استخوان درون‌غضروفی خودکامی (Autopalatine) و استخوان پوستی پوستی‌کامی (Dermopalatine) است.
اسکلت ماهیها را می‌توان به دو بخش عمده تقسیم کرد: محوری شامل سر و ستون مهره‌ها و ضمایم شامل باله‌های شنا. سر شامل جمجمه عصبی و جمجمه احشایی است.۲
بوم‌شناسی ماهی
ماهیها را می‌توان تقریباً در همه نوع آب، چه شیرین چه شور، چه کم عمق درست زیر سطح آب و چه با عمق هزاران متر یافت؛ ولیکن دریاچه‌های بسیار شور همانند دریاچه گریت سالت Great salt lake واقع در ایالت یوتای آمریکا زیستگاه خوبی برای زندگی ماهیها نیست. بعضی از گونه‌های ماهی فقط جهت نگهداری و نمایش در آکواریوم پرورش داده می‌شوند. ماهیها به‌عنوان یک منبع مهم مواد غذایی بشمار می‌آیند. دیگر جانوران آبزی نظیر نرم تنان و سخت پوستان که معمولاً ماهی صدف نامیده می‌شوند) اغلب زمانی به‌عنوان ماهی در نظر گرفته می‌شوند که به‌عنوان غذا مورد استفاده قرار گیرند. گرفتن ماهی به‌عنوان غذا و یا به منظور ورزش، ماهی گیری نامیده می‌شود. برداشت سالانه از تمام حوزه‌های ماهیگیری جهان در حدود ۱۰۰ میلیون تن می‌باشد.
صید بی‌رویه ماهی نسل گونه‌های مختلف ماهی را به خطر انداخته‌است. گزارشی که در ۱۵ می‌سال ۲۰۰۳ در مجله Nature منتشر شده، حاکی از این بود که صید بی‌رویه سازمان یافته گونه‌های مختلف ماهی در اقیانوس‌های بزرگ به حدی زیاد بوده‌است که تنها کمتر از ۱۰ در صد از تعداد ماهیهایی که در سال ۱۹۵۰ وجود داشتند، باقی‌مانده‌اند. بویژه کوسه‌ها، ماهیهای روغن (کاد مُرُو) ی اقیانوس اطلس و ماهیهای ساردین اقیانوس آرام در خطر می‌باشند. نویسندگان بر کاهش، جدی، سریع و فوری صید ماهی و محافظت از زیستگاههای اقیانوسی در سرتاسر جهان توصیه اکید دارند.
چگونگی حرکت ماهیها
ماهی به‌وسیله حرکت دادن قسمت عقبی بدن خود به سمت جلو حرکت می‌کند. ماهیچه‌های که دو طرف ستون فقرات (اسخوانهای پشتی) او را پوشانده‌اند حرکت دم او را کنترل می‌کنند ماهی ابتدا این ماهیچه را به یک طرف می‌کشاند و بعد به طرف دیگر و هم‌زمان دم خود را از یک طرف به طرف دیگر حرکت می‌دهد و به این ترتیب به جلو حرکت می‌کند ماهیها برای حرکت به سمتهای راست و چپ و همچنین بالا و پایین از باله‌های خود استفاده می‌کنند.
پرورش ماهی در اسطوره‌های ایرانی
در اسطوره‌های ایرانی جمشید را نخستین انسانی پنداشته‌اند که به پرورش ماهی پرداخت، جمشید پادشاه پیشدادی بود. ایرانیان محل پرورش ماهی را ماهی‌خانه می‌نامیدند.
بپرداخت آب میانگاه خاک بپرورد ماهی در آن آب پاک
ز جمشید ماند چنین یادگار اگرچه برآمد بسی روزگار
هنرور شده خاک ایرانزمین بشد زان سپس سوی ماچین و چین